عقل ورزی از نگاه دین

استاد راهنما
سرکار خانم بانشی
استاد داور
جناب اقای طلعتی
پژوهشگر
سوسن جعفری
تابستان90

چکیده

عقل مصدر عقل یعقل به معنای امساک و جلوگیری، در اصطلاح، نیروی فهم ادراک و تشخیص است که پس از تشخیص حق از باطل و خیر از شر، انسان را تشویق می کند تا بر اساس آن به عمل صالح دست یافته و در نتیجه نفس را از عمل نسنجیده و گناه حفظ کند.
بر این اساس تعقل آن است که پویش فکری انسان را باید از لغزشگاه ها مصون داشت تا به حقیقت هستی هدایت یابد.
عقل دارای جایگاهی بس عظیم است چنان که قرآن دائماً دم از تعقل می زند و مخاطبان را به اندیشه دعوت می نماید و انسان ها را به خاطر تسلیم شدن به حکم عقل تشویق و در صورت تسلیم نشدن و بی اعتنایی، سرزنش می کند. در روایات نیز به حقیقت خرد اشاره و به اهمیت آن اشاره شده است.
عقل هم چنان که دارای دو عنصر علم نافع و عمل صالح است دارای کارکرد نظری و عملی و ابزاری است. بی شک تعقل و عقل ورزی نیز آثاری به دنبال دارد که از جمله آنها ایجاد ایمان- اعتقادی که در اعماق وجود انسان ثبوت و نفوذ یابد- است. و به دنبال گره ایمان با قلب، تقوا حاصل می شود. عقل ورزی بینش و بصیرت را برای انسان به ارمغان می آورد تا بتواند به درستی تصمیم بگیرد و عمل کند و بازیچه افراد سودجو و زیرک منافق قرار نگیرد و در نهایت خود را دوزخ رها سازد و بدست مواهب بهشتی بسپارد. اما باید عقل را پرورش داد تا آثار آن را کسب نمود. چنان که انسان خود را در مسیر تعلیم قرار دهد و نفس را تزکیه دهد و از تجارب دیگران بهره مند شود، فرد باید خود را از ایحاءات اجتماعی آزاد سازد و از اکثریت پیروی نکند چرا که گمراهی را برای انسان به ارمغان می آورند. انسان عاقل در کنار تربیت و پرورش عقل موانع را نیز باید کنار بزند این گونه که در کار عقل تمایلات نفسانی خود را حساب نکند و از گناه دوری کند و به حدس و گمان بسنده نکند و برای دستیابی به یقین تلاش کند. یکی از موانع دیگر عقل را سرگردان می کند، روش نیاکان است چرا که عقل را فریب می دهد پیروی کورکورانه اکثریت، انسان را مرعوب می کند و در تردید سرگردان می سازد. لجاجت و تعصب، عقل را پوشانده و اجازه دیدن واقعیات را به آن نمی دهد. شتابزدگی، نیز مانع دیگری است که نتیجه ای جز شکست ندارد. شخصیت گرایی و تقلید، اندیشه را سرکوب می کند و آرزوهای دور و دراز مانعی است که با فریفتن انسان، مانع اندیشه ورزی صحیح می شود.
با وجود آنکه دین، عقل را تأیید و حمایت خود را از آن اعلام می دارد و آن را وسیله ای برای هدایت انسان می شمارد و دشمنان عقل را به عقب می راند و برای پرورش عقل راهکارهایی چون سکوت و تعمق و پرسش را ارائه می دهد، اما بازگروه هایی به مبارزه و مخالفت با عقل برخاستند چنانکه ظاهرگرایان و اشاعره از میان اهل سنت و اخباریون از میان شیعه، آنها عقل را ناتوان شمرده و به تعبد متمسک شدند. در حالی که با این کار خود، جمود فکری را اشاعه داده و به دین صدمات فراوانی وارد کردند.
کلید واژه: حجر، دین، عقل، علم، لب، نهیه، جهل، حمق، حجی، خرق، سفه، قلب، مسک، نوک.