امام باقر (ع)پس از عمری تلاش در میدان بندگی خدا و احیای دین و ترویج علم و خدمات اجتماعی به جامعه ی اسلامی ، در روز هفتم ماه ذی الحجه سال 114 1به شهادت رسیدند . در سال شهادت آن حضرت آرای دیگری نیز وجود دارد. دسته ای از مورخان سال117 2و بعضی سال 118 3 و گروه اندکی سالهای116 4 و 113 5 و 111 6 را یاد کرده اند اما بیشترین منابع تاریخی سال 114 7 را متذکر شده اند .8
منابع روایی و تاریخی علت وفات آن حضرت را مسمومیت دانسته اند، مسمومیتی که دستهای حکومت امویان در آن دخیل بوده است 9. از برخی روایات استفاده می شود که مسمومیت امام باقر (ع)به وسیله ی زین آغشته به سم ، صورت گرفته است، به گونه ای که بدن آن گرامی از شدت تأثیر سم بسرعت متورم گردید و سبب شهادت آن حضرت شد .10
در این که چه فرد یا افرادی در این ماجرا ی خائنانه دست داشته اند نقلهای روایی و تاریخی از اشخاص مختلفی نام برده اند. بعضی از منابع شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته اند،11 برخی دیگر، ابراهیم بن ولید را وسیله ی مسمومیت معرفی کرده اند . و برخی دیگر از روایات زید بن حسن را که از دیر زمان کینه های عمیق نسبت به امام باقر (ع ) داشت، مجری این توطئه می دانند. به طور مسلم وفات امام باقر (ع)در دوران خلافت هشام بن عبدالملک رخ داده است ؛ زیرا خلافت هشام از سال 105 تا سال 125 هجری استمرار داشته، و آخرین سالی که مورخان در وفات امام باقر (ع )نقل کرده اند 118 هجری می باشد .
با این که نقلها بظاهر مختلف است، اما با اندک تامل در منابع روایی و تاریخ ، بعید نیست که همه آنها به گونه ای صحیح باشد زیرا عامل شهادت آن حضرت لازم نیست یک نفر باشد بلکه ممکن است افراد متعددی در شهادت امام باقر (ع) دست داشته اند که هر روایت و نقل، به یکی از آنان اشاره کرده است .
اما با توجه به برخوردهای خشن و قهر آمیز هشام با امام باقر (ع) و عداوت انکار نا پذیر بنی امیه با خاندان علی (ع) شکی نیست که او در از میان بردن امام باقر (ع)- اما به شکلی غیر علنی - انگیزه ای قوی داشته است .
با این وجود امام باقر (ع) در بقیع کنار مرقد پدر بزرگوارشان امام سجاد (ع) و عموی بزرگوارش حسن بن علی (ع) مدفون گشت .

2- وصـایـای امام باقر (ع) :
امام باقر (ع) پیش از وفات و در طول مدت امامت بارها و بارها درباره ی امام صادق (ع) به وصایت و جانشینی خود سخن می گفتند ولی این بار در هنگام مرگ به او وصیتهایی نمود :

امام صادق (ع ) فرمودند : پدرم آن چه در آن جا بود ( از کتاب و سلاح و نشانه های امامت ) به من سپرد و چون وفاتش نزدیک شد، فرمود گواهانی نزد من بیاور. من چهار تن از قریش را که نافع- غلام عبدالله بن عمر - در میان آنها بود، حاضر کردم، سپس فرمودند: بنویس این است آنچه یعقوب به پسرانش وصیت کرد : پسرانم ! خدا برای شما این دین را برگزید، پس نمیرید جز این که مسلمان باشید . امام باقر(ع) به فرزندش (جعفر)وصیت کرد و به او فرمود که او را در بردی که نمار جمعه را با آن می خواند، کفن پوشد، و با عمامه ی خودش او را عمامه پوشد، و قبرش را چهار گوش سازد و به مقدار چهار انگشت بالا آورد، و هنگام دفن، بندهای کفن او را بگشاید . سپس به گواهان فرمود : برگردید ؛ خدا شما را رحمت کند .پس از آن که رفتند، گفتم ای پدر ! در این وصیت احتیاجی به گواه گرفتن بود؟ فرمود: پسر جانم ! نخواستم که تو ـ در امر امامت یا کارهای وصیت ـ مغلوب باشی (و مشکلی پیدا کنی ) و مردم بگویند به او وصیت نکرده است، خواستم که تو حجت ودلیل داشته باشی .
در جای دیگر نیز امام صادق (ع) می فرمایند: پدرم به من وصیت فرمود : ای جعفر! فلان مبلغ از مال من وقف کن تا نوحه گران به مدت 10 سال در سرزمین منی در ایام حج برایم عزاداری کنند . و در وصیت دیگری آمده است : حضرت هشتصد درهم را برای عزاداری خویش قرار داد.

این وصیت از بزرگترین نشانه های مظلومیت اهل بیت (ع) است، و به ما می آموزد که یکی از بهترین راه ها جهت معرفی شخصیت امامان (ع) و بیان مظلومیت آنان، بر پا کردن مجالس سوگواری و شرح فضایل و مناقب امامان معصوم (ع) است . سفارش امام باقر (ع) به عزاداری برای ایشان به مدت ده سال در سرزمین منی بود ؛ در اجتماعی عظیم و در مکان و موقعیتی بسیار حساس و ارزنده که جمع زیادی از کشورها و ملیتهای مختلف حضور دارند و جهت ادای فریضه ی حج جمع شده اند ؛ حجی که از ارکان عظیم اسلام است که هر کس آن را عمدا ترک کند ،در حالی که استطاعت داشته باشد در پایان عمر به او خطا ب می شود : بمیر به دین یهود و یا نصاری . آری؛ بیان مظلومیت امامان معصوم (ع ) و تاریخ زندگانی آنان، در حقیقت بزرگترین عبادت است ؛ چرا که مردم را با امام خود آشنا نموده وباعث می شود معرفت بیشتری نسبت به معارف دینی پیدا کنند .
امام باقر (ع) مظلوم زیست و مظلومانه به زهر جفای هشام بن عبدالملک به شهادت رسید، و وصیت کرد در منی (موسم حج ) برایش عزا برپا نمایند و برای این کار هم بودجه ای تعیین نمود تا برای مظلومیتش گریه کنند، و همه ی مردم بدانند اهل بیت پیامبر (ص) مظلوم اند و حقوق شان ضایع شده است . این وصیت جنبه ی تبلیغاتی و نوعی رسوایی برای دشمنان داشت ؛ چنان که امام صادق (ع ) فرمودند : پدرم این عمل را سنت می دانست که قبری برای او درست شود و همیشه کنار قبر او بیایند و آب روی آن بریزند، و برای ایشان نوحه خوانی و عزاداری کنند .
از این وصیت و از تاریخ زندگانی امام باقر (ع) مشخص می شود که در زمان حیات حضرت، حقوق ایشان را غصب نمودند و به او اذیت و آزار رساندند، ایشان را تبعید و زندانی کردند و مردم را از فیض وجود مبارکش و از برکات علومش محروم نمودند . در حقیقت، این وصیت تاریخی فریاد مظلومیت امام باقر (ع ) است زیرا بعد از شهادت آن بزرگوار هم دست از قبر منورش بر نداشتند و با فتوای علمای وهابی، در روز 8 شوال سال 1344 هجری قمری، قبر و بارگاه ملکوتی ایشان و بقیه ی امامان معصوم (ع) در قبرستان بقیع - یعنی امام حسن مجتبی و امام سجاد و امام جعفر صادق (ع)- را ویران نموده و با خاک یکسان کردند.

برگرفته از تحقیق پایانی سرکار خانم آمنه بازیار